Τα Κουρδίσματα (Nτουζένια) του Μπουζουκιού και του Ταμπουρά: Χαρτογράφηση των Παραδοσιακών Μορφών στην Ιστορική τους Διαδρομή

Γράφει ο Σταύρος Κουρούσης

Για λόγους ελεύθερης πρόσβασης και σωστής πληροφόρησης δημοσιεύω μια τελευταία μορφή της έρευνας μου με θέμα τα κουρδίσματα του μπουζουκιού και του ταμπουρά μέσα από την ιστορική διαδρομή τους. Ένα ταξίδι που ξεκίνησε πριν πολλά χρόνια, αρχικά με παντελή έλλειψη στοιχείων γύρω από το θέμα εκείνη την εποχή, το οποίο συνέχισε στα επόμενα χρόνια μέσα από μια συγγραφή διαφόρων άρθρων μέχρι την ολοκλήρωση της έρευνας, που δημοσιεύτηκε στο βιβλίο «Από τον ταμπουρά στο μπουζούκι» β’ έκδοση, β’ τόμος και την καταγραφή πλήθους στοιχείων γύρω από τη παλαιά δισκογραφία 78 στροφών.

Η πρώτη μου επαφή με τα κουρδίσματα έγινε το 1998, μέσω της γνωριμίας μου με τον παλαίμαχο ηλικιωμένο Πειραιώτη μπουζουξή Θανάση Αθανασίου στην Αίγινα. Εκεί κατέγραψα τα πρώτα θεμελιώδη κουρδίσματα του οργάνου: Ανοιχτό, Καραντουζένι, Συριανό, Αραμπιέν. Στην συνέχεια των χρόνων, πηγές αποτέλεσαν η ραδιοφωνική συνέντευξη του Στέλιου Κερομύτη στη δημοσιογράφο Σοφία Μιχαλίτση καθώς και επιπλέον παρόμοια ηχητικά τεκμήρια που περισυνέλλεξα (όπου καταγράφονται τα θεμελιώδη ντουζένια) ενώ σημαντικότατες για το εγχείρημα υπήρξαν οι ίδιες οι ιστορικές ηχογραφήσεις των δίσκων 78 στροφών, από τις οποίες κατέγραψα μια πλειάδα, άγνωστων έως τότε, κουρδισμάτων. Η διαδικασία αυτή ήταν μια συχνά επίπονή προσπάθεια που ανταπόδωσε με τη σειρά της ευχάριστα αποτελέσματα. Θα αναφέρω για παράδειγμα το αδέσποτο τραγούδι Από κάτω απ’ τις ντομάτες, με τον Μανώλη Καραπιπέρη στο μπουζούκι, το οποίο πήρε πάνω από δύο χρόνια εντατικής προσπάθειας για να ταυτοποιήσω το κούρδισμα του. Μετά από μεγάλο όγκο ανταλλαγής απόψεων με φίλους καθώς και εκατοντάδων ωρών ακρόασης, απρόσμενα μέσα σε μια στιγμή συνειδητοποίησα πως το ξεχωριστό άκουσμα του συγκεκριμένου κουρδίσματος οφειλόταν στη διαφορετική χορδή του μεσαίου ζεύγους.

Στο παρόν άρθρο καταγράφεται ένα ακόμη κούρδισμα που πρόσφατα εντόπισα στην δισκογραφία 78 στροφών, φτάνοντας συνολικά στα 22 κουρδίσματα για το τρίχορδο μπουζούκι. Τα συγκεκριμένα κουρδίσματα φέρουν ως βάση την νότα ΡΕ στην πρώτη χορδή, μετά την επικράτηση του μαντολινοειδούς τρόπου κατασκευής του οργάνου και την μετατόπιση από την παλαιά παράδοση του ταμπουρά, που έφερε ως βάση την νότα ΛΑ αντιστοίχως.  Από την παλαιά αυτή παράδοση που είχε άμεση σχέση και συγγένεια με την παράδοση της Ανατολής προέκυψε και η αντιστοιχία μέσω μετατροπής των κουρδισμάτων και της τονικότητας. Ο μπαγλαμάς ο οποίος υπήρξε το καθαυτού όργανο του περιθωρίου, πιθανότατα ήταν αυτό που συνείσφερε προς αυτήν την κατεύθυνση. Το αδέσποτο γνήσιο τραγούδι του κοινωνικού περιθωρίου και οι μουσικοί του, μεταχειριζόντουσαν αποκλειστικά τα κουρδίσματα, θέλοντας να αποδώσουν διαφορετικά τον κάθε χαρακτήρα και μουσικό δρόμο (μακάμι) του εκάστοτε τραγουδιού.

Πλέον θεωρώ πως διαθέτουμε μια πλήρη εικόνα για το μεγαλύτερο όγκο των κουρδισμάτων που χρησιμοποιήθηκαν στον Ελλαδικό χώρο κατά το διάστημα μεταξύ 1870-1940. Για το λόγω αυτό η ερεύνα επικεντρώνεται και σε δύο ακόμη στοιχεία πέραν από την αναφορά στο τρίχορδο μπουζούκι (με βάση την νότα ΡΕ). Η σχολή του ταμπουρά (με 15 καταγεγραμμένα κουρδίσματα) και η σχολή του τετραχόρδου μπουζουκιού (με 5) όπου συγκεντρώνονται τα πλήρη στοιχεία τους με βάση τις προφορικές αλλά και ηχογραφημένες μαρτυρίες. Σε αυτά μπορεί να προστεθούν, ειδικά για την τελευταία σχολή και τα κουρδίσματα της μαντόλας τα οποία βρίσκονται στην παρούσα στιγμή υπό έρευνα. Εξάλλου η μαντόλα υπήρξε το στοιχείο που έδωσε την ώθηση για την χρήση και εμφάνιση του τετραχόρδου μπουζουκιού, ανάμεσα μια σε μια ομάδα ατόμων της Αθηνών στα τέλη του 19ου αιώνα, που είχε ποικίλο ρεπερτόριο.

Η συγκεκριμένη μελέτη ελπίζω τέλος να αποτελέσει σημείο μελέτης και αναφοράς για τους σύγχρονους μελετητές του οργάνου στο να ανακαλύψουν και αυτοί με την  σειρά τους τις ευρύτερες δυνατότητες του, μέσω του χειρισμού από τις προηγούμενες γενιές.  Ειδική μνεία οφείλουμε στους: Γιώργο Μπάτη, Μάρκο Βαμβακάρη, Στέλιο Κερομύτη, για το μπουζούκι, Μανώλη Καραπιπέρη και Στέλιο Φουσταλιεράκη για τον ταμπουρά, οι οποίοι διέσωσαν τον μεγαλύτερο αριθμό των παλαιοτέρων κουρδισμάτων, ενώ στη συνέχεια στους Βασίλη Τσιτσάνη και Απόστολο Χατζηχρήστο, που δημιουργήσαν ορισμένα νεότερα κουρδίσματα.

Τα «ντουζένια»

Παρακάτω καταγράφονται τα κουρδίσματα του μπουζουκιού, όπως συλλέχθηκαν μετά από πολύχρονη προσπάθεια διαλεύκανσής τους, με βάση τις εξής πηγές:

1. Ηχογραφημένα παραδείγματα στις 78 στροφές.

2. Ζωντανές ηχογραφήσεις.

3. Προφορικές μαρτυρίες.

Καταγράφονται με την εξής σειρά:

Καντίνι (λεπτή χορδή) – μεσαία – μπουργάνα (περιτυλιγμένη χορδή).

1-7: Θεμελιώδη «ντουζένια»

Πίνακας κουρδισμάτων μπουζουκιού

8-12: Ομάδα Ρε-Σι

14-18: Ομάδα Ρε-Λα, Ρε-Φα

19-22: Ομάδα-Ντο

Κουρδίσματα του προπολεμικού τετράχορδου μπουζουκιού.

1-5.

Κουρδίσματα της παράδοσης του ταμπουρά:

1-15.

Α. ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΝΤΟΥΖΕΝΙΑ

Α/Α	Κούρδισμα	Βάση-Δρόμος	Πάτημα Βάσης
1	ΡΕ-ΡΕ-ΡΕ (Ανοιχτό)	ΡΕ όλοι οι δρόμοι	Ανοιχτό καντίνι
Καταγράφεται μόνο σε μία μαρτυρία από το Θανάση Αθανασίου, με την ονομασία Ανοιχτό, την οποία όμως μοιράζεται με αντίστοιχο «ντουζένι» (αρ.3).
2	ΡΕ-ΣΟΛ-ΡΕ (Ίσιο)	ΣΟΛ Ραστ, Ουσάκ, Νικρίζ	Ανοιχτή μεσαία, 5ο τάστο 1η χορδή
Σύμφωνα με τους Στέλιο Κερομύτη και Πέτρο Τζιέρη  φέρει την ονομασία Ίσιο.   Παραδείγματα: Το Μπαρμπεράκι – Γ. Μπάτης, με άγνωστο μπουζουξή, (7.10.1935).
3	ΡΕ-ΣΟΛ-ΣΟΛ (Ανοιχτό)	ΣΟΛ Ραστ	Ανοιχτή μεσαία, 5ο τάστο 1η χορδή
1. Όταν πίνω τουμπεκάκι – Μάρκος Βαμβακάρης, τρανσπόρτο σε Μι-Λα-Λα, (1933). 2. Σκληρόκαρδη – Νταίζη Σταυροπούλου, μπουζούκι: B. Τσιτσάνης, τρανσπόρτο: Μι-Λα-Λα, 1940. 3. Ο Τσιτσάνης στη Ζούγκλα – Στράτος Παγιουμτζής, μπουζούκι: B. Τσιτσάνης, (Ιανουάριος 1939). 4. Που ‘σουν μάγκα το χειμώνα. Από ζωντανή ηχογράφηση του Μάρκου Βαμβακάρη. 5. Ταξίμι του Μάρκου Βαμβακάρη από την ταινία «Κατηγορούμενος ο έρως» (1962).
4	ΡΕ-ΣΟΛ-ΛΑ (Καραντουζένι)	ΛΑ Oυσάκ, Σαμπάχ, Καρτσιγάρ, Χιτζάζ	2ο τάστο μεσαία χορδή
Το πιο ξακουστό ντουζένι. Στο συγκεκριμένο παιζόταν η «Γαλάτα», που – σύμφωνα με το Στέλιο Κερομύτη – ήταν επιτραπέζιος σκοπός που έπαιζαν οι παλιοί μπουζουξήδες. Σύμφωνα με τον Τάκη Τζιρίτα, παλαιό μπουζουξή από το Τολό Αργολίδας, η «Γαλάτα»ήταν μεγάλης διάρκειας ταξίμι σε δρόμο Ουσάκ, το οποίο έκανε πέρασμα σε Σαμπάχ με επιστροφή στη Γαλάτα, δηλαδή στο Ουσάκ.   1. Γυφτοπούλα στο χαμάμ – Γιώργος Μπάτης, (1934) Ζωντανές ηχογραφήσεις: 2. Τώρα τα παίρνω και έρχομαι – Στέλιος Κερομύτης. 3. Είχα δέκα τάληρα – Μάρκος Βαμβακάρης. 4. Μωρή ντουντού – Μιχάλης Γενίτσαρης. 5. Ο Σακαφλιάς – Μιχάλης Γενίτσαρης. 6. Ωραία Θεσσαλονικιά – Μιχάλης Γενίτσαρης. 7. Βαποράκι του Μπουρνόβα – Ιωάννης Χαλικιάς (μπουζούκι) – Γιάννης  Παπαϊωάννου (τραγούδι). Αρκετές ηχογραφήσεις της συγκεκριμένης εκδοχής τόσο με τον Χαλικιά όσο και με άγνωστο μπουζουξή,  σώζονται σε δοκιμαστικούς δίσκους (test pressings )της μικρής δισκογραφικής εταιρείας «Athena» της περιόδου 1940-1945 (αρχείο Aydin Chaloupka). Ζωντανή ηχογραφήση του Ρεθυμνιώτη μπουλγαριτζή Αντώνιου Βογιατζή ή Βογιατζάκη (1907-1990), (από συνέντευξη του το 1987, στον Γιώργο Αμαργιανάκη). Τρανσπόρτο: Λα-Ρε-Μι Σταφιδιανός, Πισκοπιανός
5	ΡΕ-ΣΟΛ-ΣΙb (Συριανό)	ΣΙb Χιτζασκιάρ, Πειραιώτικος, Χιτζάζ	3ο τάστο μεσαία χορδή
Ζωντανές ηχογραφήσεις: 1. Χήρα μαυροφορεμένη – Μ.Βαμβακάρης. 2. Μάτια μου μαριολεμένα – Μ. Βαμβακάρης 3. Τα ματάκια σου αδερφούλα – Ο Μεμέτης – Μιχάλης Γενίτσαρης 4. Διάφοροι αυτοσχεδιασμοί, Δημήτρη Γκόγκου (Μπαγιαντέρα) και Στέλιου Κερομύτη.
6	ΡΕ-ΣΟΛ-ΣΙ (Αραμπιέν)	ΣΙ Σεγκιάχ, Χουζάμ	4ο τάστο μεσαία χορδή
Ζωντανές ηχογραφήσεις: 1. Θα’ρθω νύχτα τοίχο τοίχο – Μιχάλης Γενίτσαρης. 2. Μωρή διαβόλου κόρη – Στέλιος Κερομύτης. 3. Πήραν τα φρύγανα φωτιά – Κάρολος Μιλάνος.
7	ΡΕ-ΣΟΛ-ΝΤΟ (Ράστι)	Παίζονται με επιτυχία οι περισσότεροι δρόμοι αλλά παραδοσιακά εφαρμόζεται ο δρόμος Ραστ εξού και η ονομασία του κουρδίσματος. ΝΤΟ (μεσαία)/ΦΑ (καντίνι) για Ραστ, ΡΕ/ΣΟΛ (1η χορδή) για Ουσάκ
1. Ο Μπουφετζής – Γ. Μπάτης, άγνωστος μπουζουξής, (7.10.1935). 2. Λημνέικο ζεϊμπέκικο – ορχήστρα Γ. Δεληγιώργη, άγνωστος μπουζουξής, τρανσπόρτο σε Μι-Λα-Ρε, (1928).
Β. ΟΜΑΔΑ ΡΕ-ΣΙ και ΡΕ-ΦΑ
8.	ΡΕ-ΣΙb-ΣΙb (Πιθανή ονομασία «Ισπανικό»)	ΣΙb Ραστ, Χιτζάζ, Νικρίζ	Ανοιχτή μεσαία
Εκτεταμένη η χρήση του από το Γιώργο Μπάτη, σε 6 ηχογραφήσεις. Τρανσπόρτο σε Ρε#-Σι-Σι) 1. Ατσιγγάνα – Γ. Μπάτης, (29.6.1934). 2. Ζεμπεκάνο σπανιόλο* – Σ.Παγιουμτζής. Μπουζούκι: Ανέστος Δελιάς, (1934). 3. Μάγκες καραβοτσακισμένοι – Στράτος Παγιουμτζής, (16.7.1934). 4. Ο Θερμαστής – Γ.Μπάτης, (1934). 5. Ταξίμι Αθηναϊκό και ζεϊμπέκικο, (οργανικό) Γ.Μπάτης: (μπαγλαμά), Α Δελιάς (μπουζούκι), (1936). 6. Γκαμηλιέρικο -Γ.Μπάτης, (1934).   7. Ο κουμπάρος ο ψαράς – Μ.Βαμβακάρης, μπουζούκι: Σπύρος Περιστέρης, (1940). *Ο τίτλος του τραγουδιού ίσως σχετίζεται με την ονομασία του κουρδίσματος αν και κατά μεγαλύτερη πιθανότητα είχε να κάνει τον αυτοπροσδιορισμό του Μπάτη ως Ισπανός χορευτής, για το χοροδιδασκαλείο του που λειτουργούσε.
9	ΡΕ-ΣΙb-ΡΕ (Ισπανικό)	ΡΕ Σεγκιάχ-Χουζάμ, ΣΙb Xιτζάζ	Ανοιχτή μεσαία
Από ζωντανή ηχογράφηση – συνέντευξη του στον ερευνητή Παναγιώτη Κουνάδη ο Στέλιος Κερομύτης του αποδίδει την ονομασία «Ισπανικό». Είναι συγγενικό ως προς το κούρδισμα αρ. 8.  Η ονομασία απαντά επίσης και για το καθιερωμένο σύστημα κουρδίσματος για την χαβάγια στον Ελλαδικό χώρο που έφερε την διάταξη (από την μπάσα προς το καντίνι): ΡΕ-ΣΟΛ-ΡΕ-ΣΟΛ-ΣΙ-ΡΕ.
10	ΡΕ-ΣΙ-ΣΟΛ (Πιθανή ονομασία «Πειραιώτικο»)	ΣΟΛ Ραστ, Χιτζαζσκιάρ	Ανοιχτή μπουργάνα, 5ο τάστο 1η χορδή
1. Μπάτης ο Ντερβίσης – Γιώργος Μπάτης (τρανσπόρτο Φα-Ρε-Σιb). – άγνωστος μπουζουξής, (Οκτώβριος 1932). 2. Σού ‘χει λάχει – Γ.Μπάτης, τρανσπόρτο: Φα-Ρε-Σιb) –άγνωστος μπουζουξής (Οκτώβριος 1932). 3. Ο φασουλάς – Γ.Μπάτης. μπουζούκι:Α.Δελιάς, (1935). 4. Σκύλα μ’ έκανες και λιώνω – Μ.Βαμβακάρης, τρανσπόρτο: Μι-Ντο#-Λα, (1936). 5. Σακαφλιάς – Στράτος Παγιουμτζής – μπουζούκι: B. Τσιτσάνης, τρανσπόρτο: Ντο-λα-φα (τονικότητα Φα), (1939). 6. Στου Μάρκου το κουτούκι – Μάρκος Βαμβακάρης, (δεκαετία 1960).
11	ΡΕ-ΣΙ-ΡΕ	ΜΙ Μινόρε/ΣΟΛ Ματζόρε	Μι 2ο τάστο, Σολ 5ο τάστο 1η χορδή
Αντιλαλούν οι φυλακές – Μ.Βαμβακάρης, 1936.
12	ΡΕ-ΣΙ-ΜΙ	ΜΙ Ουσάκ	2ο τάστο 1η χορδή
Ζωντανή ηχογράφηση από Κάρολο Μιλάνο (ένα τόνο χαμηλότερα, Ντο-Ρε-Λα).
13	ΡΕ-ΦΑ#-ΦΑ#	ΦΑ# Σεγκιάχ	4ο τάστο μεσαία χορδή
Ζωντανή ηχογράφηση από τον μπουζουξή Κάρολο Μιλάνο, τρανσπόρτο: Ντο-Μι-Μι.
Γ. ΟΜΑΔΑ ΡΕ-ΛΑ
14	ΡΕ-ΛΑ-ΡΕ (Ευρωπαϊκό ή Ιταλικό κούρδισμα)	ΡΕ, εφαρμόζονται όλοι οι δρόμοι
Το καθιερωμένο κούρδισμα του τρίχορδου μπουζουκιού το οποίο συναντούμε σε διάφορες τονικότητες. Πιθανή του προέλευση από το κούρδισμα του τετραχόρδου Ρε-Λα-Ρε-Λα, το οποίο και υπήρξε σημαντικό στοιχείο προς την εξέλιξη του μαντολινοειδούς τρόπου κατασκευής του μπουζουκιού.  Μια δεύτερη παραλλαγή του, όπως μου την έδειξε ο Πειραιώτης μπουζουξής Νίκος Βραχνάς, Ρε-Λα-(Λα-Ρε). Το ζεύγος της μπάσας χορδής κουρδισμένο σε διάστημα 4ης, δηλαδή Λα (καντίνι) και Ρε (μπουργάνα).
15	ΡΕ-ΛΑ-ΛΑ	ΛΑ	Ανοιχτή μεσαία
1. Οι φυλακές του Ωρωπού – Γιώργος Μπάτης, ηχογράφηση με τον Ανέστο Δελιά στο μπουζούκι, (1934). 2. Μη μου μιλάς με μάσκα – Απόστολος Χατζηχρήστος, (1940). 3. Το κούρδισμα του μεγάλου ταμπουρά παιγμένο από τον Γ. Κικίδη, στα τραγούδια του Γιάννη Εϊτζιρίδη ή Γιοβάν Τσαούς: Ο πρεζάκιας, Γιοβάν Τσαούς, Ο Κατάδικος, Πέντε μάγκες, (1936).
16	ΡΕ-ΛΑ-ΜΙ	ΛΑ	Ανοιχτή μεσαία
1. Μάνα με μαχαιρώσανε – Μ. Βαμβακάρης, τρανσπόρτο: Ρε#-Λα#-Φα (1936). 2. Δεν τον θέλω μάνα μου – Μ. Βαμβακάρης-Σοφία Καρίβαλη, τρανσπόρτο: Μι-Σι-Φα (1936).
17	ΡΕ-ΛΑ-ΦΑ	ΛΑ	Ανοιχτή μεσαία
Σε φίνο ακρογιάλι – Σ. Παγιουμτζής-Β.Τσιτσάνης, (Ιανουάριος 1939).
Παραλλαγή:	ΡΕ-ΛΑ-ΦΑ-ΝΤΟ-ΣΟΛ	ΡΕ -όλοι οι δρόμοι
Κούρδισμα του υβριδικού οργάνου «Εριβάν», κατασκευής του οργανοποιού Ζοζέφ Τερζιβασιάν.
18	ΡΕ-ΛΑ-ΣΟΛ	ΣΟΛ	5ο τάστο μεσαία
Ταταυλιανό (οργανικό) – μπουζούκι: Βασίλης Τσιτσάνης, (Ιανουάριος 1939). Πατώντας στο 2ο τάστο της μεσαίας χορδής σχηματίζεται η συγχορδία: Σολ-Σι-Ρε .
Δ. ΟΜΑΔΑ ΝΤΟ-ΛΑ
19	ΝΤΟ-ΛΑ-ΜΙ	ΛΑ	Ανοιχτή μεσαία, 5ο τάστο 1η χορδή
Σέρβικο (οργανικό) – μπουζούκι: Βασίλης Τσιτσάνης, (Νοέμβριος 1939).
20                  ΝΤΟ -ΣΟΛ#-ΦΑ                           Σ’ αυτό το κόσμο δυστυχής – Στελλάκης Περπινιάδης, μπουζούκι:  Βασίλης Τσιτσάνης, (Ιανουάριος 1939)
21	ΝΤΟ#-ΣΟΛ-ΛΑ	ΛΑ	Μεσαία χορδή 2ο τάστο
Παλιόπαιδο – Α. Χατζηχρήστος, (1940).
22	ΝΤΟ#-ΛΑ-ΜΙ	ΛΑ	Ανοιχτή μεσαία
Σέρβικος χορός (οργανικό) – μπουζούκι:  Α. Χατζηχρήστος, (1940).

  ΤΑ ΚΟΥΡΔΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΡΟΠΟΛΕΜΙΚΟΥ ΤΕΤΡΑΧΟΡΔΟΥ ΜΠΟΥΖΟΥΚΙΟΥ

Η καταγραφή των κουρδισμάτων του τετράχορδου μπουζουκιού, έγινε με βάση τις ηχογραφήσεις 78 στροφών, του Καραγκιοζοπαίχτη και τραγουδιστή Μιχάλη Αμπατάγγελου ή  Πατρινού, ο οποίος παίζει μαντόλα η λαουτομπούζουκο.

1	ΡΕ-ΛΑ-ΡΕ-ΛΑ (τετράχορδο)	ΡΕ -όλοι οι δρόμοι
Το κούρδισμα του Αθηναϊκού προπολεμικού τετράχορδου μπουζουκιού. Ο Καραγκιόζης υπηρέτης – Μάκης Πατρινός, (1927). Τρανσπόρτο: Ρε#-Λα#-Ρε#-Λά#
2	ΡΕ-ΛΑ-ΡΕ-ΣΟΛ
1. Ο Καραγκιόζης μάγειρας – Μάκης Πατρινός, (1926). 2. Ο Μπάρμπα-Γιώργος στο Καστιγγάρι, Μάκης Πατρινός, (1927). 3. Μουσουρλούμ – Μάκης Πατρινός, (1931). 4. Τα τρία ζεϊμπέκικα – Μάκης Πατρινός, (1945–47). 5. Χατζημιλούσικο – Μάκης Πατρινός, (1945-47). 6. Μινόρε Μανές (Φεύγω μανούλα μου γλυκειά) – Μάκης Πατρινός, (1945-47).
3	ΜΙ-ΛΑ-ΡΕ-ΣΟΛ
1. Ο Καραγκιόζης διερμηνεύς – Μάκης Πατρινός, (1926). 2. Στα δυο μου χέρια τ’ άρματα – Μάκης Πατρινός, (1931).
4	ΜΙ-ΛΑ-ΡΕ-ΛΑ
Ο Καραγκιόζης γραμματικός – Μάκης Πατρινός, (1926).
5	ΜΙ-ΣΟΛ-ΡΕ-;
Ποιος ξέρει άραγε γιατί (Μανές) – Μάκης Πατρινός, (1945-47).

ΚΟΥΡΔΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΤΟΥ ΤΑΜΠΟΥΡΑ

1	ΛΑ-ΜΙ-ΛΑ (Kayseri Duzeni)	ΛΑ (αντίστοιχο με το ΡΕ-ΛΑ-ΡΕ)
Ο Σκαλτσοδήμος – Γιάννης Σφοντιλιάς (τραγούδι και αρμόνικα) Κωνσταντίνος Κοκοτής (τραγούδι και ταμπουράς). Λα (ζεύγος καντίνια), Μι (μονή μπουργάνα), Λα (μπουργάνα με καντίνι), (16.9.1926, Νέα Υόρκη). 2. Οι Τρεις λυγερές (οργανικό) – Κωνσταντίνος Κοκοτής-Γιάννης Σφοντιλιάς (16.9.1926, Νέα Υόρκη.)   Ηχογραφήσεις γραμμοφώνου 1938-1950 Στέλιου Φουσταλιεράκη (μπουλγαρί)   Τρανσπόρτο: Σολ#-Ρε#-Σολ#   3. Χανιώτικος σταφιδιανός – Ιωάννης Μπερνιδάκης (Σολ# χιτζαζκιάρ). 4. Το μερακλήδικο πουλί – Ιωάννης Μπερνιδάκης (Σολ# ραστ-ΣΙ# [G] σεγκιάχ).     5. Ηρακλειώτικος πεντοζάλης (Σολ# ραστ-ΣΙ# [G] σεγκιάχ). 6. Παραπονιάρης – Θεοχάρης Ζωγράφος (Σολ# ουσάκ).           7. Συρτός Φουσταλιεράκη – Γιώργος Τζιμάκης (Σολ# ραστ).     Τρανσπόρτο σε Φα#-Ντο#-Φα#   8. Όσο σιμώνει ο καιρός – Ιωάννης Μπερνιδάκης (Φα# ραστ). 9. Πονεμένη καρδιά – Ιωάννης Μπερνιδάκης (Φα# ουσακ). Σε ΛΑ-ΜΙ-ΛΑ 10. Έξω τ΄ αχείλι μου γελά – Γιώργος Τζιμάκης.
2	ΛΑ-(ΡΕ/ΛΑ)-ΛΑ	ΡΕ	5ο τάστο 1η χορδή
Tο ζεύγος της μεσαίας χορδής βρίσκεται κουρδισμένο σε διάστημα 5ης και κουρδισμένο στην ηχογράφηση κατά ένα ημιτόνιο ψηλότερα, δηλαδή Λα#-(Ρε#Λα#)-Λα#. Από κάτω απ’ τις ντομάτες– Γιαννάκης Ιωαννίδης, μπουζούκι: Μανώλης Καραπιπέρης, (1928).
3	ΛΑ-ΡΕ-ΣΟΛ (Bozuk Duzeni)	αντίστοιχο με το ντουζένι «ραστι»
1. Αϊντίνικο Ζεϊμπέκικο – Αϊβαλιώτικο Ζειμπέκικο – Μανώλης Καραπιπέρης, (1929). 2. Σωκιανή Ζεϊμπέκικο – Μανώλης Καραπιπέρης, (1929) τρανσπόρτο: Λα#-Ρε#-Σολ#   Ζωντανές ηχογραφήσεις Στέλιου Φουσταλιεράκη (μπουλγαρί) Τρανσπόρτο: Σολ#-Ντο#-Φα# Ταξίμι / Όσο βαρούν τα σίδερα (Σολ ουσάκ). Συρτά (Φα# ραστ). Συρτά «τραγουδιστά» (Σολ# ουσάκ). Ταξίμι / Το μερακλήδικο πουλί τρανσπόρτο: Σολ-Ντο-Φα: Ταξίμι / Νενέ μου, (Φα ραστ). (Φα# ραστ – Λα# σεγκιάχ). Συρτά οργανικά (Φα ματζόρε-Ντο χιτζάζ). Ταξίμι / Πάρε καρότσα (Φα ραστ). Αμανές / Ταξίμι, (Φα ραστ). / Λούλα μου / Συρτός Πρώτος (Χανιώτικος),  (Φα ραστ). Ζωντανή ηχογραφήση του Ρεθυμνιώτη μπουλγαριτζή Αντώνιου Βογιατζή ή Βογιατζάκη (1907-1990). Τρανσπόρτο: Μι-Λα-Ρε Φιλεντέμ, Όσο βαρούν τα σίδερα
4	ΛΑ-ΡΕ-ΦΑ# (Misket Duzeni) αντίστοιχο με το ντουζένι «Αραμπιέν»	ΦΑ#  Σεγκιάχ	4ο τάστο μεσαία χορδή
Φατιμέ Ζεϊμπέκικο – Μανώλης Καραπιπέρης, (1929). τρανσπόρτο: Λα#-Ρε#-Σολ. Ζωντανή ηχογραφήση του Ρεθυμνιώτη μπουλγαριτζή Αντώνιου Βογιατζή ή Βογιατζάκη (1907-1990) Τρανσπόρτο: Μι-Λα-Ντο# Το μερακλήδικο πουλί
5	ΣΙ-ΡΕ-(ακαθόριστη μπουργάνα)	ΡΕ	3ο τάστο 1η χορδή
Σόφια – Παναγιώτης Ευσταθίου, ορχήστρα Μ. Κοϊνόγλου, στον α’ ταμπουρά πιθανώς ο Δημήτρης Ευσταθιάδης (1936).
6	ΣΟΛ-ΦΑ-ΡΕ
Γιεσίλ τσαντιρλάρ κουρουλντού– Χαρίκλεια Κανάκη (τραγούδι και ντέφι)- Θεόδωρος Χατζησυμεωνίδης (μπουζούκι), Ντο Ουσάκ. Ντίλιμ ντίλιμ ντίλι- Χαρίκλεια Κανάκη (τραγούδι και ντέφι)- Θεόδωρος Χατζησυμεωνίδης (μπουζούκι), Λα# Σεγκιάχ. Από ηχογραφήσεις του Μουσικού Λαογραφικού αρχείου Μέλπως Μερλιέ. Κέντρο Μικρασιατικών σπουδών. Χρονολογία ηχογράφησης 1930.
7	ΣΟΛ-ΛΑ-ΡΕ	Λα# Σεγκιάχ
Μπεν Ατιμί – Παρασκευάς Τσαλόγλου «Μεζαρτζίκ» (τραγούδι) – Θεόδωρος Χατζησυμεωνίδης (μπουζούκι).  Από ηχογραφήσεις του Μουσικού Λαογραφικού αρχείου Μέλπως Μερλιέ. Κέντρο Μικρασιατικών σπουδών. Χρονολογία ηχογράφησης 1930.
8	ΝΤΟ-ΡΕ-ΝΤΟ	ΡΕ	2ο τάστο 1η χορδή
Τούτοι οι μπάτσοι – Γιαννάκης Ιωαννίδης, μπουζούκι: Μανώλης Καραπιπέρης, τρανσπόρτο: Ντο#-Ρε#-Ντο#, 1928,  Νέα Υόρκη.
9	ΣΟΛ-ΝΤΟ-ΝΤΟ (αντίστοιχο με το «Ανοιχτό» (Ρε-Σολ-Σολ)	ΝΤΟ	Ανοιχτή μεσαία
Ανάμνησις Σάμου – Μπάλλος Ελένη – Χώρα Χασάπικο – Συρτός. Τρανσπόρτο σε ΣΟΛ#-ΝΤΟ#-ΝΤΟ#. Άγνωστος μπουζουξής, με τραγουδιστή το Βασίλη Ντηνιακό και συνοδεία αρμόνικας,1929,  Νέα Υόρκη. Ζωντανές ηχογραφήσεις Στέλιου Φουσταλιεράκη: Ταξίμι / Φιλεντέμ,  (Ντο πειραιώτικο / Ντο ραστ). Ταξίμι / Καναρίνι μου γλυκό / Τα μάτια σου τ’ αράπικα / Χαρικλάκι. Καλέ δε με λυπάσαι (Καλέ συ, Παναγιά μου), (Ντο ραστ/χιτζαζ). Ταξίμι / Κι εσύ στον ύπνο μου σκληρά (Ντο – χιτζάζ). Μαριώ (Ντο – ραστ). Ταξίμι / Σαμπάχ «ζεϊμπεκιά» / Σάλα σάλα, τρανσπόρτο: Φα#-Σι-Σι, (Σι σαμπάχ). Ζωντανή ηχογραφήση του Ρεθυμνιώτη μπουλγαριτζή Αντώνιου Βογιατζη Βογιατζάκη (1907-1990). Τρανσπόρτο: Μι-Λα-Λα (Κούρδισμα πάσο).  Σ.σ.:  το κούρδισμα που συνοδεύει την λύρα, το οποίο παίζει όλες τις τονικότητες.
10	ΣΟΛ-ΡΕ-ΡΕ. (Αντίστοιχο με Ρε-Λα-Λα)	Ρε
Στέλιος Φουσταλιεράκης, τρανσπόρτο σε Σολ#-Ρε#-Ρε#: Τα βάσανά μου χαίρομαι – Ιωάννης Μπερνιδάκης (Ρε Χιτζαζ οκτάβα), (1938).
11	ΛΑ-ΡΕ-ΛΑ (Αντίστοιχο με Ίσιο Ρε-Σολ-Ρε)	Ρε
Στέλιος Φουσταλιεράκης: ταμπουράς.   τρανσπόρτο σε Φα#-Σι-Φα# (Φα#χιτζαζκιάρ).   Ρεθυμνιώτικη πεντοζάλη – Α. Παπαδάκης ή Καρεκλάς (λύρα), (1937), τρανσπόρτο σε Σολ#-Ντο#-Σολ# (Σολ# Χιτζασκιάρ) Όσο βαρούν τα σίδερα – Ιωάννης Μπερνιδάκης (Λα# ουσάκ), (1938). Ρεθυμνιώτικος συρτός – Θεοχάρης Ζωγράφος (Λα# ουσάκ), (1938). Ταξίμι / Χαλεπιανός μανές (Τα βάσανά μου χαίρομαι) / Τσιφτετέλι, , από ζωντανή ηχογράφηση. τρανσπόρτο σε Σολ-Ντο-Σολ (Σολ ουσάκ), Ταξίμι / Απ’ αλάργο κόσμο, από ζωντανή ηχογράφηση.
12	ΣΟΛ-ΜΙb-ΣΟΛ (Αντίστοιχο με Ρε-Σιb-Ρε)	Σολ Σεγκιάχ
Στέλιος Φουσταλιεράκης: ταμπουράς. Έλα έλα – Θεοχάρης Ζωγράφος, (1938).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΚΟΥΡΔΙΣΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΤΑΜΠΟΥΡΑ

13. ΣΟΛ-ΦΑ-ΡΕ, Χρύσανθος εκ Μαδύτων (1832).

14. ΛΑ-ΡΕ, Κυριάκος Φιλοξένης, 1868), Γεώργιος Σκλαβος, (1931).

15. ΣΙ-ΛΑ-ΡΕ, ΛΑ-ΜΙ-ΡΕ, Γεώργιος Σκλάβος, (1933).

Ευχαριστώ τον Νίκο Σαρηγιάννη για την βοήθεια του στην επιβεβαίωση των μουσικών δρόμων (μακάμια) των ηχογραφήσεων.

Τον Γιώργη Βαβουλέ για την υπόδειξη της συνέντευξης του μαθητή του Γεώργιου Πωλιουδάκης ή Πωλιού (απεβ .1944) Αντώνη Βογιατζή ή Βογιατζάκη (1907-1990) στον Γιώργο Αμαργιανάκη.

ΠΗΓΕΣ:

Από τον Ταμπουρά στο Μπουζούκι, Β’ έκδοση, Α’ τόμος, Η Ιστορία της Ελληνικής μουσικής, Αθήνα 2022

Κουρούσης Σταύρος, Από τον Ταμπουρά στο Μπουζούκι, Β’ έκδοση, Β’ τόμος, Η Ιστορία της Ελληνικής μουσικής, Αθήνα 2023.

Κουρούσης Σταύρος, Τα κουρδίσματα (ντουζένια) του τρίχορδου μπουζουκιού, διαδικτυακό περιοδικό «Η Κλίκα», Νοέμβριος 2006.
Κουρούσης Σταύρος, Τα κουρδίσματα του μπουζουκιού και του μπαγλαμά στη δισκογρα-
φία των 78 στροφών, διαδικτυακό περιοδικό «Η Κλίκα», Νοέμβριος 2011.

Συνέντευξη Στέλιου Κερομύτη στον Παναγιώτη Κουνάδη.
https://kounadisomeka.aegean.gr/files/original/38697bf9acc21f64120c49ef22f97eac.pdf

Το Στελάκι από την Κρήτη – Φουσταλιέρης, 1911-1992, Σπάνιο οπτικοακουστικό υλικό από
τη μουσική πορεία και τη ζωή του μεγάλου Κρητικού καλλιτέχνη, Αεράκης 2007.

Συνέντευξη Στέλιου Κερομύτη στην δημοσιογράφο Σοφία Μιχαλίτση

Συνέντευξη και ηχογραφήσεις του Ρεθυμνιώτη Μπουλγαριτζή Αντώνιου Βογιατζή ή Βογιατζάκη (1907-1990), μαθητή του Γεώργιου Πωλιουδάκη ή Πωλιού (απεβ .1944) το 1987, στον Γεώργιο Αμαργιανάκη. https://amargianakis-archive.lib.uoc.gr/

Μουσικό Οδοιπορικό, επιμέλεια Δόμνας Σαμίου, ΕΡΤ 1976-77.